Jeremia 17:5-8 en Lucas 6:17; 20-26
1
Pelgrims van hoop…
In de advent hadden we als Clara & Franciscus het thema: “help je mij hopen” en het Jubeljaar 2025 voert als motto “Pelgrims van hoop”. Maar valt er veel te hopen?
2
Ruim een half jaar geleden trad in Nederland het kabinet Schoof aan. En zij voeren beleid en verkondigen dingen die ik sterk associeer met de dertiger jaren van de vorige eeuw in Duitsland.
In het najaar werd in de Verenigde Staten door een meerderheid van de Amerikanen de veroordeelde misdadiger Trump tot president gekozen. In Rusland draait Poetin al jaren aan de knoppen en die heeft honderdduizenden soldaten, uit zijn eigen land en uit Oekraïne de dood ingestuurd in een zinloze oorlog. In het Midden Oosten worden aan de lopende band misdaden tegen de menselijkheid gepleegd door zowel Israël als door Arabische groeperingen.
Hoezo hoop? Wat valt er te hopen?
Maar dan zijn we er nog niet. Klimaatverandering, stijging van de zeespiegel, vluchtelingenstromen, schietpartijen op scholen en terroristische aanslagen. Dag in, dag uit worden we in het nieuws geconfronteerd met berichten hierover. Dus: hoezo hoop? Wat valt er nog te hopen? Op de woorden van Jeremia uit de eerste lezing “Vervloekt wie op een mens vertrouwt, wie zijn kracht ontleent aan stervelingen” valt weinig af te dingen.
Waar gaat het met deze wereld naar toe, in dit tijdperk dat onofficieel het antropoceen wordt genoemd? Het begrip antropoceen werd gelanceerd door de Nederlandse Nobelprijswinnaar Paul Crutzen. Het betekent ‘geologisch tijdperk van de mens’, waarin de (desastreuze) invloed van de mens overal op aarde aanwezig is.
Het zal de tijd van ons, die hier aanwezig zijn en vrijwel allen boven de zestig, wel duren, maar ik maak me grote zorgen over onze kinderen en kleinkinderen. In wat voor wereld zullen zij straks leven als wij er niet meer zijn. En zullen ze nog kunnen leven? Hoe zo hoop? Wat valt er te hopen?
3
Het is uit de psychologie bekend dat elke generatie op haar eigen manier denkt dat het einde van de wereld er aan zit te komen. Tot nu toe is dat nooit gebeurd en ook nu zal ondanks alles, geen einde aan de wereld komen. Die wereld is sterker dan alle gekke toeren die de mensen uithalen. Maar de vraag is wel óf en vooral hóe de mensheid het zal overleven.
Waarom handelen mensen zoals ze handelen? Een probleem is ons ingebakken vooruitgangsgeloof. Dat is een culturele erfenis, waar we sinds de Verlichting mee zitten opgescheept. Het idee erachter is dat de rede, de technologische ontwikkeling en nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen ons stap voor stap alsmaar zullen voortstuwen naar grotere hoogten. Dit idee heeft ons veel gebracht: rijkdom voor velen, een langer leven, meer mogelijkheden om te reizen er nieuwe ervaringen op te doen. De keerzijde is alleen, dat zo’n vooruitgangsdenken ook een eindpunt impliceert. Vooruitgang leidt ergens naar toe, naar een staat van perfectie.
4
En dat punt zijn we duidelijk al lang geleden gepasseerd. We zitten nu in een stadium dat we onze wensen en eisen moeten terugschroeven. Veel individuen zijn daartoe inmiddels bereid, maar de grote massa, aangevoerd door politiek en economische machtsblokken en onder invloed van sociale media wil geen stappen terug zetten, al weet bijna iedereen waar die weigering om pas op de plaats te maken uiteindelijk toe zal leiden. “Apres nous le deluge” lijkt de nieuwe waarheid. “Na ons de zondvloed” en dat zou voor een aantal laag gelegen landen, waaronder Nederland, door de snel stijgende zeespiegel wel eens letterlijk zo kunnen zijn.
5
Angst regeert de menigte, bang dat we niet op dezelfde voet voort kunnen gaan als we in het verleden gewend zijn geweest. Machthebbers van het moment en technologie tycoons, die steeds meer invloed op de politiek krijgen, spelen daar met graagte op in. Alles wat tegengeluiden laat horen is daarom elitair, peperduur en gedram.
6
Is er dan helemaal geen hoop meer?
“Angst overwinnen is het begin der wijsheid“, schreef de Britse filosoof Bertrand Russel. Toch moeten we er van uit gaan dat voor sommige dingen het tij niet meer te keren is.
Wij kunnen individueel wel een stap terugzetten in ons welvarende leven, indachtig de tekst die aan Willem van Oranje wordt toegeschreven: “Het is niet nodig te hopen om te ondernemen noch te slagen om te volharden”.
7
Vandaag wordt in elk van de locaties van Clara & Franciscus gepreekt over “hoop”. Ik besef dat mijn overweging van vandaag waarschijnlijk erg afwijkt van wat in de andere locaties gezegd zal worden. Maar ik wil het niet mooier maken dan het is. We leven in zorgelijke tijden waarin weinig reden tot optimisme of hoop is. De Tsjechische dissident en latere president Václav Havel maakte onderscheid tussen optimisme en hoop. Optimisme is in zijn visie het vertrouwen dat dingen goedkomen. Hoop daarentegen is de overtuiging dat je handelen goed is, ongeacht de uitkomst.
Ik zie weinig reden voor optimisme, laten we ons dan maar vastklampen aan hoop. Veel meer dan naar onszelf kijken kunnen we niet doen, maar laten we dat dan ook doen en elkaar in onze eigen kring stimuleren wel het goede te doen. Laten we deze positieve houding ook steeds naar buiten toe uitdragen. De mensheid zullen we er waarschijnlijk niet mee redden, maar misschien kunnen we toch hier en daar een klein mosterdzaadje planten. Moge het zo zijn.