Wat wordt verstaan onder gezag en welke vormen worden onderscheiden?
Uit de Wikipedia, (de moderne digitale vorm van de vroegere Winkler Prins zullen we maar zeggen) is deze omschrijving afkomstig: het moderne Gezag of de autoriteit is in de sociologie de aanvaarde macht van een persoon of een organisatie om een andere persoon of groep te leiden. In politieke zin staat gezag ook voor de macht en heerschappij over een gebied of land, de overheid of de regering. Door de wet of de overheid gelegitimeerd gezag heet ‘bevoegd gezag. Een persoon die door kennis of status op een bepaald gebied algemeen gerespecteerd wordt is op dat gebied ‘gezaghebbend’
.
En dan is legitiem gezag natuurlijk een andere vorm van gezag dan aanvaard gezag. Immers aanvaard gezag hoeft niet legitiem te zijn. Ideaal is natuurlijk als beide vormen, dus het legitieme en het aanvaarde gezag, van toepassing zijn in de beleving van mensen.*
.
Hoewel met een autoriteit meestal gezag beoefend door één of meer mensen bedoeld wordt, kan het woord ook verwijzen naar andere soorten autoriteiten. Er zijn goddelijke en traditionele autoriteiten. Gelovigen zoals christenen die volgens de leer uit de Bijbel leven, zien God als de hoogste autoriteit die zij moeten gehoorzamen en dat geldt waarschijnlijk ook voor u allen hier. Wellicht ook voor velen onder U is dit dè ultieme vorm van gezag.
.
Eén van de mensen die tijdens zijn leven maar ook na zijn dood voor velen, ook voor mij, nog zeer gezaghebbend is, was Nelson Mandela. Zijn gedachtengoed en uitspraken zijn nog steeds actueel en inspirerend. Eén van zijn uitspraken die hem voor mij ook als gezaghebbend man illustreert is de volgende: “Wanneer een man het recht wordt ontzegd om het leven te leiden waarin hij gelooft, heeft hij geen andere keuze dan vogelvrij te worden”.
.
Daar waar iemand normaliter door het plegen van ernstige misdrijven een gevangenisstraf moet uitzitten en het eigen gezag flink onderuit haalt, lag dat bij Nelson Mandela precies andersom. Juist zijn gevangenschap én het gedachtengoed dat hij mede in die periode ontwikkelde, maakte hem wereldwijd tot een zeer gezaghebbend persoon.
.
Dan hebben we natuurlijk ook nog ouderlijk gezag, U allen natuurlijk welbekend, maar daar gaan we het nu niet verder over hebben.
.
Dit gezegd hebbende is het begrip gezag hiermee neergezet zoals dit maatschappelijk gezien als begrip wordt geduid en ook door de persoon Nelson Mandela vorm en inhoud heeft gekregen.
.
Wat betekent gezag voor mij, hoe heb ik daarmee te maken gekregen?
Op mijn 18e ben ik begonnen bij de politie Amsterdam, toen nog gemeentepolitie. Ik kreeg te maken met wetgeving op het terrein van gezag en met de term bevoegd gezag. De politie oefent haar taken uit op basis van wettelijke regels. Zij kan deze dus afdwingen op basis van wetgeving. Daarbij is de politie bevoegd, als het doel niet op andere wijze kan worden bereikt, om geweld gebruiken. Daarover leerde ik uit de politiewet en de ambtsinstructie tijdens mijn politieopleiding in 1974.
Zo heb ik een keer op leven en dood gevochten met een Tunesische verdachte. Ik was in die tijd wijkagent in de Pijp en de man in kwestie maakte het zijn ex erg lastig. De vreemdelingenpolitie zocht de man i.v.m. zijn verblijfsvergunning en daarvoor mocht hij ook aangehouden worden. Ja, en iemand die aangehouden is en zoals dat in politiejargon heet verzet pleegt tegen zijn aanhouding, mag dus met enig geweld aangehouden, geboeid en overgebracht worden naar een politiebureau. Dat ik daar in mijn eentje op afging bleek achteraf niet zo verstandig, want de man werd, zoals later bleek ook verdachte te zijn in een moordzaak. De reden dat er vaak meer politieagenten zijn in een situatie waarin geweld dreigt voor politiemensen en geweld moet worden toegepast is dat veel mensen eieren voor hun geld kiezen als ze op een overmacht aan blauw stuiten. Zo kun je dus vaak zonder dat geweld echt nodig is of met een minimale toepassing van geweld je doel bereiken. En gelukkig is het gebruik van geweld door de politie meer uitzondering dan regel, hoewel de media ons vaak anders doet geloven.
En in het verlengde daarvan ligt ook de berusting of de aanvaarding van het gezag dat de politie heeft. De meeste mensen die met de politie te maken krijgen snappen heel goed wat hen te wachten staat, maar een deel daarvan werkt daar toch liever niet aan mee. Gelukkig is dat maar een klein deel. Alweer zo’n 10 jaar geleden is er een wetenschappelijk onderzoek geweest in Amsterdam, naar het vertrouwen van de Amsterdamse bevolking in de politie in het algemeen en ook hoe het stond met het gezag dat de politie genoot. Wat bleek? In meer dan 95% van de confrontaties tussen de politie met de burgers van Amsterdam verliep die confrontatie probleemloos. Dat gold voor zowel aanhoudingen voor by misdrijven, maar ook het verbaliseren van overtredingen. Dit kwam deels omdat de meeste burgers er op vertrouwen dat de politie haar werk naar behoren doet, maar ook omdat politiemensen gedurende hun opleiding en in de praktijk vaardigheden krijgen aangeleerd om situaties die dreigen te escaleren te de-escaleren. En dat werkt dus gelukkig in de praktijk. De conclusie die op basis van dit onderzoek werd getrokken was dan ook dat het met het gezag van de politie in Amsterdam, in weerwil van wat de media ons soms voor houden, goed was gesteld.
Gezag en vertrouwen gaan hand in hand. Er is geen gezag zonder vertrouwen en zonder vertrouwen is er feitelijk geen sprake van gezag. In een gezonde democratische samenleving waar de spanningen niet hoog oplopen lijkt dit allemaal erg vanzelfsprekend. Anders wordt het natuurlijk als mensen of groeperingen zich met hand en tand verzetten tegen regels van de overheid. Gelukkig heeft naast de overheid ook de onafhankelijke rechtspraak hier nog een belangrijk stem. Ook de overheid wordt, hoewel dit niet vaak gebeurd, soms terug gefloten op een genomen beslissing of op haar gedrag en op haar
vingers getikt of zelfs bestraft door de rechter of een andere controlerende instantie of autoriteit.
We kennen allemaal wel voorbeelden van iemand die we gezaghebbend vinden. Als je heel jong bent is dat vaak je vader of moeder, een meester of juf uit de klas. Later kan dat een leidinggevende zijn van de afdeling waar je werkt of de directeur. Voor mij sprong er bij de politie één gezaghebbende hoofdcommissaris uit. De heer Nordholt. Hij leidde de politieorganisatie vanaf het begin van de jaren 80 in een grote reorganisatie naar een belangrijk resultaat. Niet voor de politieorganisatie maar voor de burgers waarvoor de politie werkt. De reorganisatie leidde er toe dat overal wijkteams en wijkteam-bureaus werden geopend. De politie dicht bij de burgerij, maar ook alle werkprocessen werden van buiten naar binnen georganiseerd; immers de politie is er niet om zichzelf te kietelen maar staat ten dienste van de samenleving. De heer Nordholt heeft daar op onnavolgbare wijze inhoud en sturing aan gegeven en elke leidinggevende die een andere oude koers wilde en bleef aanhouden werd op het matje geroepen of uit zijn functie gezet. Ik heb daar van nabij heel wat voorbeelden van meegemaakt. Voor sommige leidinggevenden werd dit een drama, maar voor de veiligheidsvraagstukken waar we toen als politiekorps voor stonden en hetgeen de Amsterdamse bevolking aan kwaliteit van politieoptreden mocht verwachten onontkoombaar.
Voor mij was hij de meest gezaghebbende Hoofdcommissaris die ik in mijn bijna 50-jarige politieloopbaan mocht mee maken.
Verder heb ik, waarschijnlijk net als u, wel momenten gehad in mijn leven, waarin ik mij in een gezagscrisis bevond. Ik was wijkagent en was ook lid van een aanhoudingseenheid, een nevenfunctie. De aanhoudingseenheid waar ik deel van uitmaakte werd opgericht in 1981 als antwoord op de kroningsrellen en bleek ook een effectief middel bij ordeverstoringen zoals de vele krakersrellen in de jaren 80. Ook in mijn wijk, de Amsterdamse Pijp, waren krakers actief en was er soms een ontruiming met de ME. Ik voelde mij als wijkagent ook verantwoordelijk om rellen in mijn wijk te voorkomen en wilde bij een dreigende ontruiming via bemiddeling een gewelddadige ontruiming voorkomen. Toen dit echter een keer mislukte, was de kans groot dat ik daarna als lid van de aanhoudingseenheid terug moest komen om de krakers, waarmee ik eerst onderhandelde, aan te houden indien er strafbare feiten werden gepleegd. Ik kon dit toch moeilijk verenigen met mijn geweten. Eerst bouwen aan een goede relatie om tot een onderhandelingsresultaat te komen en als dat niet lukt, met harde hand alsnog een ontruiming afdwingen werkte niet voor mij. Ik ben dan ook, hoezeer ik dat aanhoudingseenheid-werk waardeerde, enige tijd uit de aanhoudingseenheid gestapt tot de rust weer was weergekeerd wat krakersrellen betreft in mijn wijk.
Ik hoop dat ik met het voorgaande verdieping heb gebracht in het begrip gezag en wat dit voor individuele politiemensen, waarvan ik er één was in de praktijk kan betekenen.
Ik dank u hartelijk voor uw aandacht.