Pauselijke exhortatie LAUDATO DEUM - over de klimaatcrisis

LAUDATO DEUM

VAN DE HEILIGE VADER PAUS FRANCISCUS

Aan alle mensen van goede wil

Over de klimaat crisis

Vertaald uit het Engels door Tim Stok met behulp van een vertaalmachine.

Gegeven in Rome, in de basiliek van Sint-Jan van Lateranen, op 4 oktober, het feest van Sint-Franciscus

van Assisi, in het jaar 2023, de elfde van mijn pontificaat.

“Looft God voor al zijn schepselen”. Dit was de boodschap die de heilige Franciscus van Assisi verkondigde door zijn leven, zijn lofzang en al zijn daden. Op deze manier accepteerde hij de uitnodiging van de bijbelse Psalmen en weerspiegelde hij de gevoeligheid van Jezus voor de schepselen van zijn Vader: “Beschouw de lelies op het veld, hoe ze groeien; ze arbeiden niet en zij spinnen niet, maar ik zeg u, zelfs Salomo in al zijn glorie was niet gekleed als een van deze” (Mt 6:28-29). “Zijn er niet vijf mussen verkocht voor twee centen? Toch is geen van hen vergeten in Gods ogen” (Lk 12:6). Hoe kunnen we deze tederheid van Jezus niet bewonderen voor alle wezens die ons onderweg vergezellen!

Acht jaar zijn verstreken sinds ik de encycliek Laudato Si’ publiceerde, toen ik met jullie allemaal, mijn broeders en zusters van onze lijdende planeet, mijn oprechte zorgen over de zorg voor ons gemeenschappelijke huis wilde delen. Toch heb ik me met het verstrijken van de tijd gerealiseerd dat onze reacties niet toereikend waren, terwijl de wereld waarin we leven instort en mogelijk het breekpunt nadert. Naast deze mogelijkheid is het onbetwistbaar dat de impact van klimaatverandering het leven en de families van veel mensen in toenemende mate zal schaden. We zullen de effecten ervan voelen op het gebied van gezondheidszorg, bronnen van werkgelegenheid, toegang tot hulpbronnen, huisvesting, gedwongen migraties, enz.

Dit is een wereldwijde sociale kwestie en een die nauw verband houdt met de waardigheid van het menselijk leven. De bisschoppen van de Verenigde Staten hebben deze sociale betekenis van onze bezorgdheid over klimaatverandering, die verder gaat dan een louter ecologische benadering, heel goed uitgedrukt, omdat “onze zorg voor elkaar en onze zorg voor de aarde nauw met elkaar verbonden zijn. Klimaatverandering is een van de belangrijkste uitdagingen voor de samenleving en de wereldgemeenschap. De effecten van klimaatverandering worden gedragen door de meest kwetsbare mensen, thuis of over de hele wereld”.[ 1] In een paar woorden zeiden de bisschoppen die bijeenkwamen voor de synode voor Amazonia hetzelfde: “Aanvallen op de natuur hebben gevolgen voor het leven van mensen”.[ 2] En om duidelijk uit te drukken dat dit geen lange secundaire ideologische vraag is, maar een drama dat ons allemaal schaadt, verklaarden de Afrikaanse bisschoppen dat klimaatverandering “een tragisch en treffend voorbeeld van structurele zonde” duidelijk maakt.[ 3]

De reflectie en informatie die we van de afgelopen acht jaar kunnen verzamelen, stellen ons in staat om te verduidelijken en aan te vullen wat we enige tijd geleden hebben kunnen zeggen. Om deze reden, en omdat de situatie nu nog urgenter is, heb ik deze pagina’s met u willen delen.

De wereldwijde klimaat crisis

Ondanks alle pogingen om de kwestie te ontkennen, te verbergen, te verdoezelen of te relativeren, zijn de tekenen van klimaatverandering hier en steeds duidelijker. Niemand kan het feit negeren dat we de afgelopen jaren getuige zijn geweest van extreme weersverschijnselen, frequente perioden van ongewone hitte, droogte en andere protestkreten van de kant van de aarde die slechts een paar tastbare uitingen zijn van een stille ziekte die iedereen treft. Toegegeven, niet elke concrete catastrofe moet worden toegeschreven aan de wereldwijde klimaatverandering. Desalniettemin is het verifieerbaar dat specifieke klimaatveranderingen die door de mensheid worden veroorzaakt, de kans op extreme verschijnselen die steeds frequenter en intenser worden, met name vergroten. Om deze reden weten we dat elke keer dat de wereldwijde temperatuur met 0,5° C stijgt, de intensiteit en frequentie van grote regens en overstromingen in sommige gebieden toenemen en ernstige droogtes in andere, extreme hittegolven op sommige plaatsen en zware sneeuwval op andere plaatsen.[ 4] Als we tot nu toe meerdere keren per jaar hittegolven zouden kunnen hebben, wat gebeurt er dan als de wereldtemperatuur met 1,5° C stijgt, wat we naderen? Die hittegolven zullen veel frequenter zijn en met grotere intensiteit. Als het boven de 2 graden stijgt, zullen de ijskap van Groenland en een groot deel van Antarctica[5] volledig smelten, met immens ernstige gevolgen voor iedereen.

In de afgelopen jaren hebben sommigen ervoor gekozen om deze feiten te bespotten. Ze brengen dat naar voren met zogenaamd solide wetenschappelijke gegevens, zoals het feit dat de planeet altijd perioden van afkoeling en opwarming heeft gehad en zal hebben. Ze vergeten een ander relevant gegeven te noemen: dat wat we momenteel ervaren een ongebruikelijke versnelling van de opwarming is, met zo’n snelheid dat het slechts één generatie – geen eeuwen of millennia – nodig heeft om het te verifiëren. De stijging van de zeespiegel en het smelten van gletsjers kunnen gemakkelijk worden waargenomen door een individu tijdens zijn of haar leven, en waarschijnlijk zullen over een paar jaar zullen veel bevolkingsgroepen vanwege deze feiten hun huizen moeten verhuizen.

Om degenen die spreken van de opwarming van de aarde belachelijk te maken, wordt erop gewezen dat er regelmatig intermitterende perioden van extreme kou voorkomen. Men vermeldt niet dat deze en andere buitengewone symptomen niets anders zijn dan diverse alternatieve uitingen van dezelfde oorzaak: de wereldwijde onbalans die de opwarming van de planeet veroorzaakt. Droogtes en overstromingen, de opgedroogde meren, gemeenschappen weggevaagd door zeebevingen en overstromingen hebben uiteindelijk dezelfde oorsprong. Tegelijkertijd, als we het hebben over een wereldwijd fenomeen, kunnen we dit niet verwarren met sporadische gebeurtenissen die voor een groot deel worden verklaard door lokale factoren.

Gebrek aan informatie leidt tot verwarring tussen grootschalige klimaatprojecties die lange tijdsperioden met zich meebrengen – we hebben het in ieder geval over decennia – met weersvoorspellingen die hooguit een paar weken kunnen duren. Als we het hebben over klimaatverandering, bedoelen we een wereldwijde realiteit – en constante lokale variaties – die enkele decennia aanhoudt.

In een poging om de realiteit te vereenvoudigen, zijn er mensen die de verantwoordelijkheid bij de armen willen leggen, aangezien ze veel kinderen hebben, en zelfs proberen het probleem op te lossen door vrouwen in minder ontwikkelde landen te verminken. Zoals gewoonlijk lijkt het erop dat alles de schuld is van de armen. Toch is de realiteit dat een klein, rijker percentage van de planeet meer vervuilt dan de armste 50% van de totale wereldbevolking, en dat de uitstoot per hoofd van de bevolking van de rijkere landen veel groter is dan die van de armere landen.[ 6] Hoe kunnen we vergeten dat Afrika, de thuisbasis van meer dan de helft van ’s werelds armste mensen, verantwoordelijk is voor een minimaal deel van de historische uitstoot?

Er wordt ook vaak gehoord dat inspanningen om de klimaatverandering te beperken door het gebruik van fossiele brandstoffen te verminderen en schonere energiebronnen te ontwikkelen, zullen leiden tot een vermindering van het aantal banen. Wat er gebeurt, is dat miljoenen mensen hun baan verliezen als gevolg van verschillende effecten van klimaatverandering: stijgende zeespiegels, droogtes en andere verschijnselen die de planeet beïnvloeden, hebben veel mensen op drift gebracht. Omgekeerd zijn de overgang naar hernieuwbare vormen van energie, goed beheerd, evenals de inspanningen om zich aan te passen aan de schade veroorzaakt door klimaatverandering, in staat om talloze banen te genereren in verschillende sectoren. Dit vereist dat politici en bedrijfsleiders zich er zelfs nu al zorgen over moeten maken.

Menselijke oorzaken

Het is niet langer mogelijk om te twijfelen aan de menselijke – “antropische” – oorsprong van klimaatverandering. Laten we eens kijken waarom. De concentratie van broeikasgassen in de atmosfeer, die de opwarming van de aarde veroorzaakt, was tot de negentiende eeuw stabiel, onder de 300 delen per miljoen in volume. Maar in het midden van die eeuw, in combinatie met de industriële ontwikkeling, begon de uitstoot te stijgen. In de afgelopen vijftig jaar is deze toename aanzienlijk versneld, zoals het Mauna Loa-observatorium, dat sinds 1958 dagelijks kooldioxide meet, heeft bevestigd. Terwijl ik Laudato Si’ aan het schrijven was, bereikten ze een historisch hoogtepunt – 400 delen per miljoen – totdat ze in juni 2023 423 delen per miljoen bereikten.[ 7] Meer dan 42% van de totale netto-emissies sinds het jaar 1850 werden na 1990 geproduceerd.[ 8]

Tegelijkertijd hebben we bevestigd gekregen dat de temperatuur de afgelopen vijftig jaar met een ongekende snelheid is gestegen, groter dan ooit in de afgelopen tweeduizend jaar. In deze periode was de trend een opwarming van 0,15° C per decennium, het dubbele van die van de afgelopen 150 jaar. Vanaf 1850 is de wereldtemperatuur met 1,1° C gestegen, met een nog grotere impact op de poolgebieden. In dit tempo is het mogelijk dat we over slechts tien jaar het aanbevolen maximale wereldwijde plafond van 1,5° C bereiken.[ 9] Deze toename heeft niet alleen op het aardoppervlak plaatsgevonden, maar ook enkele kilometers hoger in de atmosfeer, op het oppervlak van de oceanen en zelfs in hun diepte voor honderden meters. Zo nam de verzuring van de zeeën toe en werd hun zuurstofgehalte verlaagd. De gletsjers trekken zich terug, de sneeuwbedekking neemt af en de zeespiegel stijgt voortdurend.[ 10]

Het is niet mogelijk om de correlatie van deze mondiale klimaatverschijnselen en de versnelde toename van de uitstoot van broeikasgassen te verbergen, met name sinds het midden van de twintigste eeuw. De overgrote meerderheid van de wetenschappers die gespecialiseerd zijn in het klimaat ondersteunt deze correlatie, en slechts een zeer klein percentage van hen probeert het bewijs te ontkennen. Helaas is de klimaatcrisis niet bepaald een zaak die de grote economische mogendheden interesseert, die zich zorgen maken over de grootst mogelijke winst tegen minimale kosten en in de kortst mogelijke tijd.

Ik voel me verplicht om deze verduidelijkingen te maken, die misschien voor de hand liggend lijken, vanwege bepaalde afwijzende en nauwelijks redelijke meningen die ik tegenkom, zelfs binnen de katholieke kerk. Toch kunnen we er niet langer aan twijfelen dat de reden voor de ongewone snelheid van deze gevaarlijke veranderingen een feit is dat niet verborgen kan worden: de enorme nieuwigheden die te maken hebben met ongecontroleerde menselijke interventie op de natuur in de afgelopen twee eeuwen. Gebeurtenissen van natuurlijke oorsprong die meestal opwarming veroorzaken, zoals vulkaanuitbarstingen en andere, zijn onvoldoende om de proportie en snelheid van de veranderingen van de afgelopen decennia te verklaren.[ 11] De verandering in de gemiddelde oppervlaktetemperaturen kan niet worden verklaard, behalve als gevolg van de toename van broeikasgassen.

Schade en risico’s

Sommige effecten van de klimaatcrisis zijn al onomkeerbaar, althans voor enkele honderden jaren, zoals de stijging van de wereldtemperatuur van de oceanen, hun verzuring en de afname van zuurstof. Oceaanwateren hebben een thermische traagheid en er zijn eeuwen nodig om hun temperatuur en zoutgehalte te normaliseren, wat het voortbestaan van veel soorten beïnvloedt. Dit is een van de vele tekenen dat de andere wezens van deze wereld onderweg niet langer onze metgezellen zijn en in plaats daarvan onze slachtoffers zijn geworden.

Hetzelfde kan gezegd worden van de afname van de continentale ijskappen. Het smelten van de polen zal honderden jaren niet ongedaan kunnen worden gemaakt. Wat het klimaat betreft, zijn er factoren die lange tijd aanhouden, onafhankelijk van de gebeurtenissen die ze mogelijk hebben veroorzaakt. Om deze reden zijn we nu niet in staat om de enorme schade die we hebben aangericht een halt toe te roepen. We hebben amper tijd om nog meer tragische schade te voorkomen.

Bepaalde apocalyptische diagnoses lijken misschien nauwelijks redelijk of onvoldoende geaard. Dit mag er niet toe leiden dat we de echte mogelijkheid negeren dat we een kritiek punt naderen. Kleine veranderingen kunnen grotere veranderingen veroorzaken, onvoorzien en misschien al onomkeerbaar, als gevolg van traagheidsfactoren. Dit zou uiteindelijk een cascade van gebeurtenissen met een sneeuwbaleffect bespoedigen. In dergelijke gevallen is het altijd te laat, aangezien geen enkele interventie een proces kan stoppen als het eenmaal is begonnen. Er is geen weg terug. We kunnen niet met zekerheid stellen dat dit allemaal gaat gebeuren, op basis van de huidige omstandigheden. Maar het is zeker dat het een mogelijkheid blijft, als we rekening houden met verschijnselen die al in beweging zijn en die het klimaat “sensibiliseren”, zoals de vermindering van ijskappen, veranderingen in oceaanstromingen, ontbossing in tropische regenwouden en het smelten van permafrost in Rusland, enz.[ 12]

Bijgevolg is dringend een breder perspectief nodig, een dat ons in staat kan stellen de wonderen van de vooruitgang te waarderen, maar ook om serieuze aandacht te besteden aan andere effecten die een eeuw geleden waarschijnlijk ondenkbaar waren. Wat van ons wordt gevraagd is niets anders dan een zekere verantwoordelijkheid voor de erfenis die we zullen achterlaten, zodra we van deze wereld zijn.

Ten slotte kunnen we eraan toevoegen dat de Covid-19-pandemie de nauwe relatie van het menselijk leven met dat van andere levende wezens en met de natuurlijke omgeving naar voren bracht. Maar op een speciale manier bevestigde het dat wat er in één deel van de wereld gebeurt gevolgen heeft voor de hele planeet. Dit stelt me in staat om twee overtuigingen te herhalen die ik keer op keer herhaal: “Alles is met elkaar verbonden” en “Niemand wordt alleen gered”.

Een groeiend technocratisch paradigma

In Laudato Si’ bood ik een korte samenvatting van het technocratische paradigma dat ten grondslag ligt aan het huidige proces van milieuverval. Het is “een bepaalde manier om het menselijk leven en de menselijke activiteit te begrijpen [die] waanzinnig is, tot deze ernstige belediging van de wereld”.[ 13] Diepgaand bestaat het uit denken “alsof realiteit, goedheid en waarheid automatisch voortkomen uit technologische en economische macht als zodanig”.[ 14] Als logisch gevolg wordt het dan gemakkelijk “het idee van oneindige of onbeperkte groei te accepteren, wat zo aantrekkelijk blijkt voor economen, financiers en experts in technologie”.[ 15]

In de afgelopen jaren hebben we deze diagnose kunnen bevestigen, ook al zijn we getuige geweest van een nieuwe vooruitgang van het bovenstaande paradigma. Kunstmatige intelligentie en de nieuwste technologische innovaties beginnen met het idee van een mens zonder grenzen, wiens capaciteiten en mogelijkheden dankzij technologie oneindig kunnen worden uitgebreid. Op deze manier voedt het technocratische paradigma zich monsterlijk met zichzelf.

Zonder twijfel zijn de natuurlijke hulpbronnen die technologie nodig heeft, zoals lithium, silicium en zoveel andere, niet onbeperkt, maar het grotere probleem is de ideologie die ten grondslag ligt aan een obsessie: de menselijke macht vergroten die verder gaat dan alles wat denkbaar is, waarvoor de niet-menselijke realiteit slechts een bron tot zijn beschikking staat. Alles wat bestaat, is niet langer een geschenk waarvoor we dankbaar moeten zijn en moeten en koesteren, maar wordt in plaats daarvan een slaaf, ten prooi aan elke gril van de menselijke geest en zijn capaciteiten.

Het is huiveringwekkend om te beseffen dat de capaciteiten die door technologie zijn uitgebreid “degenen met de kennis en vooral de economische middelen hebben gegeven om ze te gebruiken, een indrukwekkende dominantie over de hele mensheid en de hele wereld. Nooit heeft de mensheid zo’n macht over zichzelf gehad, maar niets garandeert dat het verstandig zal worden gebruikt, vooral als we bedenken hoe het momenteel wordt gebruikt… In wiens handen ligt al deze kracht, of zal het uiteindelijk eindigen? Het is uiterst riskant voor een klein deel van de mensheid om het te hebben”.[ 16]

Ons gebruik van macht heroverwegen

Niet elke toename in macht vertegenwoordigt vooruitgang voor de mensheid. We hoeven alleen maar te denken aan de “bewonderenswaardige” technologieën die werden gebruikt om populaties te decimeren, atoombommen te laten vallen en etnische groepen te vernietigen. Er waren historische momenten waarop onze bewondering voor vooruitgang ons verblindde voor de gruwel van de gevolgen ervan. Maar dat risico is altijd aanwezig, want “onze immense technologische ontwikkeling gaat niet gepaard met een ontwikkeling in menselijke verantwoordelijkheid, waarden en geweten… We staan naakt en blootgesteld in het aangezicht van onze steeds toenemende kracht, zonder de middelen om het te beheersen. We hebben bepaalde oppervlakkige mechanismen, maar we kunnen niet beweren een gezonde ethiek, een cultuur en spiritualiteit te hebben die echt in staat zijn om grenzen te stellen en heldere zelfbeheersing te onderwijzen”.[ 17] Het is niet vreemd dat zo’n grote macht in dergelijke handen in staat is het leven te vernietigen, terwijl de mentaliteit die eigen is aan het technocratische paradigma ons verblindt en ons niet toestaat dit uiterst ernstige probleem van de huidige mensheid te zien.

In tegenstelling tot dit technocratische paradigma zeggen we dat de wereld om ons heen geen object is van uitbuiting, ongebreideld gebruik en onbeperkte ambitie. We kunnen ook niet beweren dat de natuur slechts een “setting” is waarin we ons leven en onze projecten ontwikkelen. Want “we maken deel uit van de natuur, zijn erin opgenomen en dus in constante interactie ermee”,[18] en dus “we [kijken] niet naar de wereld van buiten maar van binnenuit”.[ 19]

Dit sluit op zich het idee uit dat de mens vreemd is, een vreemd element dat alleen het milieu kan schaden. Mensen moeten erkend worden als een deel van de natuur. Menselijk leven, intelligentie en vrijheid zijn elementen van de natuur die onze planeet verrijken, een deel van haar interne werking en haar evenwicht.

Om deze reden is een gezonde ecologie ook het resultaat van interactie tussen mens en milieu, zoals gebeurt in de inheemse culturen en al eeuwen in verschillende delen van de aarde. Menselijke groeperingen hebben vaak een omgeving “gecreëerd”,[20] die op de een of andere manier opnieuw vormgegeven zonder deze te vernietigen of in gevaar te brengen. Het grote probleem van vandaag is dat het technocratische paradigma die gezonde en harmonieuze relatie heeft vernietigd. In ieder geval zal de onmisbare noodzaak om verder te gaan dan dat paradigma, zo schadelijk en destructief, niet worden gevonden in een ontkenning van de mens, maar omvat de interactie van natuurlijke systemen “met sociale systemen”. 21]

We moeten onder andere de kwestie van de menselijke macht, de betekenis ervan en de grenzen ervan heroverwegen. Want onze macht is in een paar decennia drastisch toegenomen. We hebben indrukwekkende en geweldige technologische vooruitgang geboekt, en we hebben ons niet gerealiseerd dat we tegelijkertijd zeer gevaarlijke wezens zijn geworden, in staat om het leven van vele wezens en ons eigen voortbestaan te bedreigen. Vandaag is het de moeite waard om de ironische opmerking van Solovyov te herhalen over een “tijd die zo ver gevorderd was dat hij eigenlijk de laatste was”.[ 22] We hebben helderheid en eerlijkheid nodig om in de tijd te erkennen dat onze kracht en de vooruitgang die we produceren zich tegen ons keren.[ 23]

De ethische drijfveer

De ethische decadentie van echte macht wordt vermomd dankzij marketing en valse informatie, nuttige hulpmiddelen in handen van degenen met meer middelen om ze te gebruiken om de publieke opinie vorm te geven. Met behulp van deze middelen, wanneer er plannen worden gemaakt om een project te ondernemen met aanzienlijke veranderingen in het milieu of hoge niveaus van besmetting, wekt men de hoop van de mensen in dat gebied door te spreken over de lokale vooruitgang die het zal kunnen genereren of over het potentieel voor economische groei, werkgelegenheid en menselijke promotie dat het zou betekenen voor hun kinderen. Toch lijkt er in werkelijkheid geen echte interesse te zijn in de toekomst van deze mensen, omdat hen niet duidelijk wordt verteld dat het project zal resulteren in het leeg raken van hun land, in een achteruitgang van de kwaliteit van hun leven, in een desolaat en minder bewoonbaar landschap dat aan leven ontbreekt, in vermindering van de vreugde van gemeenschap en hoop voor de toekomst; naast de wereldwijde schade die uiteindelijk ook veel andere mensen in gevaar brengt.

Men moet maar denken aan de tijdelijke opwinding die wordt opgeworpen door het geld dat wordt ontvangen in ruil voor het storten van nucleair afval op een bepaalde plaats. Het huis dat men met dat geld had kunnen kopen is door de ziektes die toen werden losgelaten in een graf veranderd. En ik zeg dit niet ontroerd door een overvolle verbeelding, maar op basis van iets dat we hebben gezien. Men zou kunnen zeggen dat dit een extreem voorbeeld is, maar in deze gevallen is er geen ruimte om te spreken van “mindere” schade, want het is precies het verzamelen van schade die als aanvaardbaar wordt beschouwd, dat ons in de situatie heeft gebracht waarin we ons nu bevinden.

Deze situatie heeft niet alleen te maken met natuurkunde of biologie, maar ook met de economie en de manier waarop we die opvatten. De mentaliteit van maximaal winst tegen minimale kosten, vermomd in termen van redelijkheid, vooruitgang en illusoire beloften, maakt elke oprechte zorg voor ons gemeenschappelijke huis en elke echte preoccupatie over het helpen van de armen en behoeftige onmogelijk en weggestopt voor onze samenleving. In de afgelopen jaren kunnen we opmerken dat, verbaasd en opgewonden door de beloften van een willekeurig aantal valse profeten, de armen zelf soms ten prooi vallen aan de illusie van een wereld die niet voor hen wordt gebouwd.

Verkeerde noties ontwikkelen zich ook over het concept van “meritocratie”, dat wordt gezien als een “verdiende” menselijke macht waaraan alles moet worden onderworpen, onder de heerschappij van degenen die geboren zijn met grotere mogelijkheden en voordelen. Een gezonde benadering van de waarde van hard werken, de ontwikkeling van iemands inheemse vaardigheden en een prijzenswaardige geest van initiatief is één ding, maar als men niet op zoek is naar echte gelijkheid van kansen, kan “meritocratie” gemakkelijk een scherm worden dat de privileges van een paar mensen met grote macht verder consolideert. Waarom zouden ze zich in deze perverse logica zorgen maken over de schade die aan ons gemeenschappelijke huis is aangericht, als ze zich veilig afgeschermd voelen door de financiële middelen die ze hebben verdiend door hun capaciteiten en inspanningen?

In het geweten, en met het oog op de kinderen die zullen betalen voor de schade die door hun daden wordt aangericht, rijst onvermijdelijk de vraag naar betekenis: “Wat is de betekenis van mijn leven? Wat is de betekenis van mijn tijd op deze aarde? En wat is de uiteindelijke betekenis van al mijn werk en moeite?

De zwakte van de internationale politiek

Hoewel “onze eigen dagen tekenen van een zekere regressie lijken te vertonen… moet elke nieuwe generatie de worstelingen en verworvenheden van vorige generaties opnemen, terwijl ze haar zinnen nog hoger zet. Dit is het pad. Goedheid, samen met liefde, gerechtigheid en solidariteit, worden niet voor eens en voor altijd bereikt; ze moeten elke dag worden gerealiseerd”.[ 24] Om solide en duurzame vooruitgang te boeken, zou ik erop willen aandringen dat “voorrang moet worden gegeven aan multilaterale overeenkomsten tussen staten”.[ 25]

Het is niet nuttig om multilateralisme te verwarren met een wereldautoriteit die geconcentreerd is in één persoon of in een elite met buitensporige macht: “Als we het hebben over de mogelijkheid van een of andere vorm van wereldautoriteit die door de wet wordt gereguleerd, denk dan niet noodzakelijkerwijs aan een persoonlijke autoriteit”. [26] Wij spreken vooral van “effectievere wereldorganisaties, uitgerust met de macht om te zorgen voor het wereldwijde algemeen welzijn, de eliminatie van honger en armoede en de zekere verdediging van fundamentele mensenrechten”.[ 27] Het probleem is dat ze met echt gezag moeten worden begiftigd, op een manier die het bereiken van bepaalde essentiële doelen “voorziet”. Op deze manier zou er een multilateralisme kunnen ontstaan dat niet afhankelijk is van veranderende politieke omstandigheden of de belangen van een bepaald aantal, en een stabiele doeltreffendheid bezit.

Het blijft betreurenswaardig dat wereldwijde crises worden verspild, terwijl dit de gelegenheden zouden kunnen zijn om gunstige veranderingen teweeg te brengen.[ 28] Dit is wat er gebeurde in de financiële crisis van 2007-2008 en opnieuw in de Covid-19-crisis. Want “de feitelijke strategieën die wereldwijd werden ontwikkeld in de nasleep van [die crises] bevorderden een groter individualisme, minder integratie en meer vrijheid voor de echt machtigen, die altijd een manier vinden om ongedeerd te ontsnappen”.[ 29]

Multilateralisme opnieuw configureren

Meer dan het redden van het oude multilateralisme, lijkt het erop dat de huidige uitdaging is om het te herconfigureren en opnieuw te creëren, rekening houdend met de nieuwe wereldsituatie. Ik nodig u uit om te erkennen dat “veel groepen en organisaties binnen het maatschappelijk middenveld helpen om de tekortkomingen van de internationale gemeenschap, het gebrek aan coördinatie in complexe situaties en het gebrek aan aandacht voor fundamentele mensenrechten” te compenseren. [30] Het Ottawa-proces tegen het gebruik, de productie en de productie van antipersoonsmijnen is bijvoorbeeld een voorbeeld dat laat zien hoe het maatschappelijk middenveld met zijn organisaties in staat is om effectieve dynamieken te creëren die de Verenigde Naties niet kunnen. Op deze manier wordt het subsidiariteitsbeginsel ook toegepast op de mondiaal-lokale relatie.

Op middellange termijn bevordert globalisering spontane culturele uitwisselingen, grotere wederzijdse kennis en processen van integratie van volkeren, die uiteindelijk een multilateralisme “van onderaf” uitlokken en niet alleen een multilateralisme dat wordt bepaald door de machtselites. De eisen die van onderaf over de hele wereld opkomen, waar activisten uit heel verschillende landen elkaar helpen en steunen, kunnen uiteindelijk druk uitoefenen op de machtsbronnen. Het is te hopen dat dit zal gebeuren met betrekking tot de klimaatcrisis. Om deze reden herhaal ik dat “tenzij burgers de politieke macht beheersen – nationaal, regionaal en gemeentelijk – het niet mogelijk zal zijn om de schade aan het milieu te beheersen”.[ 31]

De postmoderne cultuur heeft een nieuwe gevoeligheid voor de meer kwetsbaren en minder machtigen gegenereerd. Dit houdt verband met mijn aandringen in de Encycliek Fratelli Tutti over het primaat van de menselijke persoon en de verdediging van zijn of haar waardigheid buiten alle omstandigheden. Het is een andere manier om multilateralisme aan te moedigen om de echte problemen van de mensheid op te lossen, en voor alles respect voor de waardigheid van personen te waarborgen, op een zodanige manier dat ethiek de overhand zal hebben op lokale of voorwaardelijke belangen.

Het gaat er niet om de politiek te vervangen, maar om te erkennen dat de opkomende krachten steeds relevanter worden en in feite in staat zijn om belangrijke resultaten te behalen bij het oplossen van concrete problemen, zoals sommigen van hen tijdens de pandemie hebben aangetoond. Het feit dat antwoorden op problemen uit elk land kunnen komen, hoe weinig ook, presenteert uiteindelijk multilateralisme als een onvermijdelijk proces.

De oude diplomatie, ook in crisis, blijft haar belang en noodzaak tonen. Toch is het er niet in geslaagd om een model van multilaterale diplomatie te genereren dat in staat is om te reageren op de nieuwe configuratie van de wereld; maar als het zichzelf opnieuw kan herconfigureren, moet het deel uitmaken van de oplossing, omdat de ervaring van eeuwen ook niet terzijde kan worden geschoven.

Onze wereld is zo multipolair en tegelijkertijd zo complex geworden dat een ander kader voor effectieve samenwerking vereist is. Het is niet genoeg om alleen aan machtsevenwichten te denken, maar ook aan de noodzaak om een antwoord te bieden op nieuwe problemen en met wereldwijde mechanismen te reageren op de milieu-, volksgezondheids-, culturele en sociale uitdagingen, vooral om het respect voor de meest elementaire mensenrechten, sociale rechten en de bescherming van ons gemeenschappelijke huis te consolideren. Het is een kwestie van het vaststellen van wereldwijde en effectieve regels die het mogelijk kunnen maken om deze wereldwijde bescherming te “voorzien”.

Al dit veronderstelt de ontwikkeling van een nieuwe procedure voor besluitvorming en het legitimeren van die beslissingen, aangezien degene die enkele decennia geleden is ingevoerd niet voldoende is en ook niet effectief lijkt. In dit kader zouden er noodzakelijkerwijs vereiste ruimtes zijn voor gesprek, overleg, arbitrage, conflictoplossing en toezicht, en uiteindelijk een soort verhoogde “democratisering” in de mondiale context, zodat de verschillende situaties kunnen worden uitgedrukt en opgenomen. Het is niet langer nuttig voor ons om instellingen te steunen om de rechten van de machtigen te behouden zonder voor die van iedereen te zorgen.

Klimaatconferenties: vooruitgang en mislukkingen

Al enkele decennia komen vertegenwoordigers van meer dan 190 landen regelmatig bijeen om de kwestie van klimaatverandering aan te pakken. De conferentie van Rio de Janeiro in 1992 leidde tot de goedkeuring van het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering (UNFCCC), een verdrag dat van kracht werd toen de noodzakelijke ratificatie door de ondertekenaars in 1994 werd afgerond. Deze staten komen jaarlijks bijeen in de Conferentie van de Partijen (COP), het hoogste besluitvormingsorgaan. Sommige van deze conferenties waren mislukkingen, zoals die van Kopenhagen (2009), terwijl andere het mogelijk maakten om belangrijke stappen voorwaarts te zetten, zoals COP3 in Kyoto (1997). Het belangrijke protocol stelde het doel om de totale uitstoot van broeikasgassen met 5% ten opzichte van 1990 terug te brengen. De deadline was het jaar 2012, maar dit werd duidelijk niet gehaald.

Alle partijen hebben zich ook verbonden tot de uitvoering van aanpassingsprogramma’s om de gevolgen van de klimaatverandering die nu plaatsvindt te verminderen. Er werden ook voorzieningen getroffen voor hulp om de kosten van de maatregelen in ontwikkelingslanden te dekken. Het protocol is in 2005 van kracht geworden.

Daarna werd voorgesteld om een mechanisme te creëren met betrekking tot het verlies en de schade veroorzaakt door klimaatverandering, dat de rijkere landen als de belangrijkste verantwoordelijken erkent en probeert het verlies en de schade te compenseren die klimaatverandering in de meer kwetsbare landen veroorzaakt. Het was nog geen kwestie van financiering van de “aanpassing” van die landen, maar van het compenseren van hen voor reeds opgelopen schade. Deze vraag was het onderwerp van belangrijke discussies op verschillende conferenties.

COP21 in Parijs (2015) vertegenwoordigde weer een belangrijk moment, omdat het een overeenkomst opleverde waarbij iedereen betrokken was. Het kan worden beschouwd als een nieuw begin, gezien het falen om de eerder vastgestelde doelen te bereiken. De overeenkomst is op 4 november 2016 van kracht geworden. Hoewel het een bindende overeenkomst is, zijn niet alle bepalingen verplichtingen in strikte zin, en sommige laten voldoende ruimte voor afwijkingen. In ieder geval zijn er, terecht gesproken, geen bepalingen voor sancties in het geval van niet-nakoming van toezeggingen, noch effectieve instrumenten om ervoor te zorgen dat deze worden nagekomen. Het voorziet ook in een zekere flexibiliteit in het geval van ontwikkelingslanden.

De Overeenkomst van Parijs heeft een brede en ambitieuze doelstelling: de stijging van de gemiddelde wereldtemperaturen houden tot onder de 2° C ten opzichte van het pre-industriële niveau, en met als doel deze te verlagen tot 1,5° C. De werkzaamheden zijn nog aan de gang om concrete procedures voor monitoring te consolideren en algemene criteria voor het vergelijken van de doelstellingen van de verschillende landen te vergemakkelijken. Dit maakt het moeilijk om een meer objectieve (kwantitatieve) evaluatie van de echte resultaten te bereiken.

Na verschillende conferenties met schaarse resultaten en de teleurstelling van COP25 in Madrid (2019), werd gehoopt dat deze traagheid zou worden teruggedraaid op COP26 in Glasgow (2021). In feite was het resultaat om de Overeenkomst van Parijs opnieuw te lanceren, opgeschort door de algemene effecten van de pandemie. Bovendien was er een overvloed aan “aanbevelingen” waarvan het werkelijke effect nauwelijks te voorzien was. Voorstellen die de neiging hebben om een snelle en effectieve overgang naar alternatieve en minder vervuilende vormen van energie te garanderen, hebben geen vooruitgang geboekt.

COP27 in Sharm El Sheikh (2022) werd vanaf het begin bedreigd door de situatie die werd gecreëerd door de invasie van Oekraïne, die een aanzienlijke economische en energiecrisis veroorzaakte. Het koolstofgebruik nam toe en iedereen probeerde voldoende voorraden te hebben. Ontwikkelingslanden beschouwden de toegang tot energie en de vooruitzichten voor ontwikkeling als een dringende prioriteit. Er was een duidelijke openheid om het feit te erkennen dat brandbare brandstoffen nog steeds 80% van de energie in de wereld leveren en dat het gebruik ervan blijft toenemen.

Deze conferentie in Egypte was nog een voorbeeld van de moeilijkheid van de onderhandelingen. Men zou kunnen zeggen dat het in ieder geval een stap voorwaarts betekende bij het consolideren van een systeem voor de financiering van “verlies en schade” in landen die het meest zijn getroffen door klimaatrampen. Dit lijkt ontwikkelingslanden een nieuwe stem en een grotere rol te geven. Toch bleven ook hier veel punten onnauwkeurig, vooral de concrete verantwoordelijkheid van de landen die moeten bijdragen.

Vandaag kunnen we blijven stellen dat “de akkoorden slecht zijn uitgevoerd, vanwege een gebrek aan geschikte mechanismen voor toezicht, periodieke beoordeling en sancties in gevallen van niet-naleving. De principes die ze verkondigden, wachten nog steeds op een efficiënte en flexibele manier van praktische implementatie”.[ 32] Ook dat “internationale onderhandelingen geen significante vooruitgang kunnen boeken vanwege Standpunten van landen die hun nationale belangen boven het wereldwijde algemeen belang plaatsen. Degenen die de gevolgen zullen moeten ondergaan van wat we proberen te verbergen, zullen dit falen van geweten en verantwoordelijkheid niet vergeten”.[33]

Wat te verwachten van COP28 in Dubai?

De Verenigde Arabische Emiraten zullen gastheer zijn van de volgende Conferentie van de Partijen (COP28). Het is een land in de Perzische Golf dat bekend staat als een grote exporteur van fossiele brandstoffen, hoewel het aanzienlijke investeringen heeft gedaan in hernieuwbare energiebronnen. Ondertussen plannen gas- en oliebedrijven daar nieuwe projecten, met als doel hun productie verder te verhogen. Om te zeggen dat er niets te hopen is, zou suïcidaal zijn, omdat het zou betekenen dat de hele mensheid, vooral de armsten, worden blootgesteld aan de ergste gevolgen van klimaatverandering.

Als we vertrouwen hebben in het vermogen van mensen om hun kleine belangen te overstijgen en in grotere termen te denken, kunnen we blijven hopen dat COP28 een beslissende versnelling van de energietransitie mogelijk zal maken, met effectieve toezeggingen die onderworpen zijn aan voortdurende monitoring. Deze conferentie kan een verandering van richting betekenen, waaruit blijkt dat alles wat sinds 1992 is gedaan in feite serieus was en de moeite waard was, anders zal het een grote teleurstelling zijn en het al het goede dat tot nu toe is bereikt in gevaar brengen.

Ondanks de vele onderhandelingen en overeenkomsten blijft de wereldwijde uitstoot toenemen. Zeker, men zou kunnen zeggen dat ze zonder die overeenkomsten nog meer zouden zijn toegenomen. Toch werden in andere thema’s met betrekking tot het milieu, toen er een wil was, zeer significante resultaten behaald, zoals het geval was met de bescherming van de ozonlaag. Toch verloopt de noodzakelijke overgang naar schone energiebronnen zoals wind- en zonne-energie, en het opgeven van fossiele brandstoffen, niet met de nodige snelheid. Bijgevolg dreigt wat er ook wordt gedaan alleen te worden gezien als een truc om de aandacht af te leiden.

We moeten verder gaan dan de mentaliteit om bezorgd te lijken, maar niet de moed hebben die nodig is om substantiële veranderingen teweeg te brengen. We weten dat we in dit tempo over slechts een paar jaar de maximaal aanbevolen limiet van 1,5° C zullen overschrijden en kort daarna zelfs 3° C zullen bereiken, met een hoog risico om op een kritiek punt te komen. Zelfs als we dit punt van geen terugkeer niet bereiken, is het zeker dat de gevolgen rampzalig zouden zijn en dat er abrupte maatregelen zouden moeten worden genomen, tegen enorme kosten en met ernstige en ondraaglijke economische en sociale gevolgen. Hoewel de maatregelen die we nu kunnen nemen duur zijn, zullen de kosten te zwaarder zijn naarmate we langer wachten.

Ik vind het essentieel om erop te staan dat “alleen een technische remedie zoeken voor elk milieuprobleem dat zich voordoet, is om te scheiden wat in werkelijkheid met elkaar verbonden is en de ware en diepste problemen van het wereldsysteem te maskeren”. [34] Het is waar dat inspanningen tot aanpassing nodig zijn in het licht van kwaad dat op korte termijn onomkeerbaar is. Ook sommige interventies en technologische vooruitgang die het mogelijk maken om gasemissies te absorberen of op te vangen, zijn veelbelovend gebleken. Desalniettemin lopen we het risico gevangen te blijven in de mentaliteit van pappen en nathouden, terwijl er onder de oppervlakte een voortdurende achteruitgang is waaraan we blijven bijdragen. Veronderstellen dat alle problemen in de toekomst kunnen worden opgelost door nieuwe technische interventies is een vorm van moorddadig pragmatisme, zoals een sneeuwbal van een heuvel af duwen.

Laten we voor eens en voor altijd een einde maken aan de onverantwoordelijke spot die deze kwestie zou presenteren als iets puur ecologischs, “groen”, romantisch, vaak onderhevig aan spot door economische belangen. Laten we eindelijk toegeven dat het een menselijk en sociaal probleem is op een willekeurig aantal niveaus. Om deze reden roept het op tot betrokkenheid van iedereen. In conferenties over het klimaat hebben de acties van groepen die negatief worden afgeschilderd als “geradicaliseerd” de neiging om de aandacht te trekken. Maar in werkelijkheid vullen ze een ruimte. Open gelaten door de samenleving als geheel, die juist een gezonde “druk” zou moeten uitoefenen, aangezien elk gezin zich zou moeten realiseren dat de toekomst van hun kinderen op het spel staat.

Als er oprecht belang is om van COP28 een historische gebeurtenis te maken die ons als mens eert en waardigheid schenkt, dan kan men alleen maar hopen op bindende vormen van energietransitie die aan drie voorwaarden voldoen: dat ze efficiënt, verplicht en gemakkelijk worden gecontroleerd. Dit, om het begin van een nieuw proces te bereiken dat wordt gekenmerkt door drie vereisten: dat het drastisch, intens is en rekent op de inzet van iedereen. Dat is tot nu toe niet wat er is gebeurd, en alleen een proces van dit soort kan de internationale politiek in staat stellen haar geloofwaardigheid te herwinnen, aangezien het alleen op deze concrete manier mogelijk zal zijn om het kooldioxidegehalte aanzienlijk te verminderen en in de loop van de tijd nog grotere kwaden te voorkomen.

Mogen degenen die deelnemen aan de conferentie strategen zijn die in staat zijn om het algemeen welzijn en de toekomst van hun kinderen te overwegen, meer dan de korte termijn belangen van bepaalde landen of bedrijven. Op deze manier mogen ze de eerwaardigheid van de politiek demonstreren en niet de schaamte ervan. Aan de machtigen kan ik deze vraag alleen maar herhalen: “Wat zou iemand in dit stadium ertoe aanzetten om aan de macht vast te houden, alleen om herinnerd te worden voor hun onvermogen om actie te ondernemen wanneer het dringend en noodzakelijk was om dat te doen?”[ 35]

Spirituele motivaties

Ik kan in dit opzicht niet anders dan de katholieke gelovigen herinneren aan de beweegredenen die uit hun geloof zijn voortgekomen. Ik moedig mijn broeders en zusters van andere religies aan om hetzelfde te doen, omdat we weten dat authentiek geloof niet alleen kracht geeft aan het menselijk hart, maar ook het leven transformeert, onze doelen transfigureert en licht werpt op onze relatie met anderen en met de schepping als geheel.

In het licht van het geloof

De Bijbel vertelt ons: “God zag alles wat hij had gemaakt, en inderdaad, het was heel goed” (Gen 1:31). De zijne is “de aarde met alles wat erin zit” (Deut 10:14). Om deze reden vertelt hij ons dat “het land niet voor altijd zal worden verkocht, voor het land is van mij; bij mij zijn jullie maar vreemdelingen en huurders” (Lev 25:23). Daarom betekent “verantwoordelijkheid voor Gods aarde dat mensen, begiftigd met intelligentie, de natuurwetten en het delicate evenwicht tussen de schepselen van deze wereld moeten respecteren”.[ 36]

Tegelijkertijd toont “het universum als geheel, in al zijn vele relaties, de onuitputtelijke rijkdom van God”. Daarom, om wijs te zijn, “moeten we de verscheidenheid aan dingen in hun meerdere relaties begrijpen”.[ 37] Langs dit pad van wijsheid is het voor ons geen kwestie van onverschilligheid dat zoveel soorten verdwijnen en dat de klimaatcrisis het leven van vele andere wezens in gevaar brengt.

Jezus “was in staat om anderen uit te nodigen om aandacht te besteden aan de schoonheid die er in de wereld is, omdat hij zelf in constant contact stond met de natuur en haar een aantrekkingskracht van genegenheid en verwondering gaf. Terwijl hij zich een weg baande door het land, stopte hij vaak om na te denken over de schoonheid die door zijn Vader was gezaaid, en nodigde zijn discipelen uit om een goddelijke boodschap in de dingen waar te nemen”.[ 38]

Vandaar dat “de wezens van deze wereld ons niet langer onder louter natuurlijke gedaante verschijnen, omdat de verrezene hen op mysterieuze wijze voor zichzelf houdt en hen naar volheid als hun einde leidt. De bloemen van het veld en de vogels die zijn menselijke ogen aanschouwden en bewonderden, zijn nu doordrenkt met zijn stralende aanwezigheid”.[ 39] Als “het universum zich ontvouwt in God, die het volledig vult… is er een mystieke betekenis te vinden in een blad, in een bergpad, in een dauwdruppel, in het gezicht van een arm persoon”.[ 40] De wereld zingt van een oneindige Liefde: hoe kunnen we er niet voor zorgen?

Reizen in gemeenschap en toewijding

God heeft ons verenigd met al zijn schepselen. Desalniettemin kan het technocratische paradigma ons isoleren van de wereld die ons omringt en ons misleiden door ons te laten vergeten dat de hele wereld een “contactzone” is.[ 41]

De joods-christelijke visie op de kosmos verdedigt de unieke en centrale waarde van de mens te midden van het prachtige concert van alle schepselen van God, maar vandaag zien we onszelf gedwongen om te beseffen dat het alleen mogelijk is om een “gesitueerd antropocentrisme” in stand te houden. Om te erkennen, met andere woorden, dat het menselijk leven onbegrijpelijk en onhoudbaar is zonder andere wezens. Want “als onderdeel van het universum… zijn we allemaal verbonden door ongeziene banden en vormen samen een soort universele familie, een sublieme gemeenschap die ons vervult met een heilig, aanhankelijk en nederig respect”.[ 42]

Dit is geen product van onze eigen wil; de oorsprong ervan ligt elders, in de diepten van ons wezen, aangezien “God ons zo nauw heeft verbonden met de wereld om ons heen dat we de woestijnvorming van de bodem bijna als een fysieke kwaal kunnen voelen, en het uitsterven van een soort als een pijnlijke misvorming”.[ 43] Laten we dus stoppen met denken aan mensen als autonoom, almachtig en grenzeloos, en beginnen anders over onszelf te denken, op een nederigere maar vruchtbare manier.

Ik vraag iedereen om deze pelgrimstocht van verzoening met de wereld die ons thuis is te vergezellen en te helpen het mooier te maken, want die toewijding heeft te maken met onze persoonlijke waardigheid en hoogste waarden. Tegelijkertijd kan ik niet ontkennen dat het nodig is om eerlijk te zijn en te erkennen dat de meest effectieve oplossingen niet alleen uit individuele inspanningen zullen komen, maar vooral uit belangrijke politieke beslissingen op nationaal en internationaal niveau.

Desalniettemin helpt elk klein beetje, en het vermijden van een stijging van een tiende van een graad in de wereldtemperatuur zou al voldoende zijn om wat leed voor veel mensen te verlichten. Maar wat belangrijk is, is iets minder kwantitatief: de noodzaak om te beseffen dat er geen blijvende veranderingen zijn zonder culturele veranderingen, zonder een rijping van levensstijlen en overtuigingen binnen samenlevingen, en dat er geen culturele veranderingen zijn zonder persoonlijke veranderingen.

Inspanningen van huishoudens om vervuiling en afval te verminderen, en om voorzichtig te consumeren, creëren een nieuwe cultuur. Alleen al het feit dat persoonlijke, familiale en gemeenschapsgewoonten veranderen, draagt bij aan een grotere bezorgdheid over de onvervulde verantwoordelijkheden van de politieke sectoren en verontwaardiging over het gebrek aan interesse van de machtigen. Laten we ons dan realiseren dat, hoewel dit niet meteen een opmerkelijk effect heeft vanuit kwantitatief oogpunt, we helpen om grote transformatieprocessen tot stand te brengen die diep in de samenleving ontstaan.

Als we bedenken dat de emissies per individu in de Verenigde Staten ongeveer twee keer groter zijn dan die van individuen die in China wonen, en ongeveer zeven keer groter dan het gemiddelde van de armste landen,[44] kunnen we stellen dat een brede verandering in de onverantwoordelijke levensstijl in verband met het westerse model een aanzienlijke impact op lange termijn zou hebben. Als gevolg hiervan zouden we, samen met onmisbare politieke beslissingen, vooruitgang boeken op weg naar echte zorg voor elkaar.

“Lof God” is de titel van deze brief. Want wanneer mensen beweren Gods plaats in te nemen, worden ze hun eigen ergste vijanden.

[1] UNITED STATES CONFERENCE OF CATHOLIC BISHOPS, Global Climate Change Background, 2019.

[2] SPECIAL ASSEMBLY FOR THE PAN-AMAZONIAN REGION, Final Document, October 2019, 10: AAS 111 (2019), 1744.

[3] SYMPOSIUM OF EPISCOPAL CONFERENCES OF AFRICA AND MADAGASCAR (SECAM), African Climate Dialogues Communiqué, Nairobi, 17 October 2022.

[4] Cf. INTERGOVERNMENTAL PANEL ON CLIMATE CHANGE (IPCC), Climate Change 2021, The Physical Science Basis, Cambridge and New York, 2021, B.2.2.

[5] Cf. ID., Climate Change 2023, Synthesis Report, Summary for Policymakers, B.3.2. For the 2023 Report, see https://www.ipcc.ch/report/ar6/syr/downloads/report/IPCC_AR6_SYR_SPM.pdf.

[6] Cf. UNITED NATIONS ENVIRONMENT PROGRAM, The Emissions Gap Report 2022: https://www.unep.org/resources/emissions-gap-report-2022.

[7] Cf. National Oceanic and Atmospheric Administration, Earth System Research Laboratories, Global Monitoring Laboratory, Trends in Atmospheric Carbon Dioxide: https://www.gml.noaa.gov/ccgg/trends/.

[8] Cf. IPCC, Climate Change 2023, Synthesis Report, Summary for Policymakers, A.1.3.

[9] Cf. ibid., B.5.3.

[10] These are data of the IPCC, based on 34,000 studies: INTERGOVERNMENTAL PANEL ON CLIMATE CHANGE (IPCC); cf. Synthesis Report of the Sixth Assessment Report (20/03/2023): AR6 Synthesis Report: Climate Change 2023 (ipcc.ch).

[11] Cf. IPCC, Climate Change 2023, Synthesis Report, Summary for Policymakers, A.1.2.

[12] Cf. ibid.

[13] Encyclical Letter Laudato Si’ (24 May 2015), 101: AAS 107 (2015), 887.

[14] Ibid., 105: AAS 107 (2015), 889.

[15] Ibid. 106: AAS 107 (2015), 890.

[16] Ibid., 104: AAS 107 (2015), 888-889.

[17] Ibid., 105: AAS 107 (2015), 889.

[18] Ibid., 139: AAS 107 (2015), 903.

[19] Ibid., 220: AAS 107 (2015), 934.

[20] Cf. S. SÖRLIN-P. WARDE, “Making the Environment Historical. An Introduction”, in S. SÖRLIN-P. WARDE, eds., Nature’s End: History and the Environment, Basingstroke-New York, 2009, 1-23.

[21] Encyclical Letter Laudato Si’ (24 May 2015), 139: AAS 107 (2015), 903.

[22] Cf. War, Progress and the End of History, Including a Short Story of the Anti-Christ. Three Discussions by Vladimir Soloviev, London, 1915, p. 197.

[23] Cf. SAINT PAUL VI, Address to FAO on its 25^th Anniversary (16 November 1970), 4: AAS 62 (1970), 833.

[24] Encyclical Letter Fratelli Tutti (3 October 2020), 11: AAS 112 (2020), 972.

[25] Ibid., 174: AAS 112 (2020), 1030.

[26] Ibid., 172: AAS 112 (2020), 1029.

[27] Ibid.

[28] Cf. ibid., 170: AAS 112 (2020), 1029.

[29] Ibid.

[30] Ibid., 175: AAS 112 (2020), 1031.

[31] Encyclical Letter Laudato Si’ (24 May 2015), 179: AAS 107 (2015), 918.

[32] Ibid., 167: AAS 107 (2015), 914.

[33] Ibid., 169: AAS 107 (2015), 915.

[34] Ibid., 111: AAS 107 (2015), 982.